Liosta réasúnta cuimsitheach d’ainmneacha traidisiúnta atá in úsáid choiteann inniu, i litriú caighdeánaithe, atá anseo. Tá na hainmneacha roinnte ina dhá ngrúpa: (1) ainmneacha de bhunús Gaelach agus (2) ainmneacha a tháinig chugainn ó theangacha eile.
Tugtar an tuiseal ginideach i ndiaidh an ainm, idir lúibíní (tuigtear go séimhítear ainm dílis sa tuiseal ginideach de ghnáth freisin); aon áit nach luaitear ginideach ar leith is ionann foirm an ghinidigh agus foirm an ainmnigh. Tugtar nóta faoi fhuaimniú an ainm freisin nuair is gá.
Úsáidtear an nodaireacht seo a leanas sna liostaí:
| ≠ | ní hionann agus |
| / / | fuaimniú |
| < | a fréamhaíodh ó |
| ⟨ ⟩ | litir ar leith |
| Bunús | Ainm ceana | Fuaimniú | |
| Ailbhe [ainm ban freisin] | ailbe (sceach gheal), b’fhéidir | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /ailibhe/. | |
| Aodh (Aodha) | aedh (tine) | Aodhán (Aodháin); Aoidín; Hiúdaí | |
| Aonghas (Aonghasa) | oen (aon) + gus (láidreacht), b’fhéidir | ||
| Art (Airt) | art (béar, .i. trodaí) | ||
| Bran (Brain) | bran (fiach dubh) | ||
| Brian (Briain) | Briún | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /brí·an/. | |
| Caoimhín | caomh (dathúil) + gin (breith) | ||
| Cathal (Cathail) | cath + gal (laoch, laochta) | ||
| Cian (Céin) | cian (sean, buan) | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /cí·an/. | |
| Ciarán (Ciaráin) | ciar + –án (duine beag dorcha) | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /cí·ar·án/. | |
| Cillín | cill, b’fhéidir | ||
| Conall (Conaill) | con-ghal (chomh láidir le faolchú) | Condaí | |
| Conchúr (Conchúir) | con (faolchú) + ? | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /conachúr/. Tá dhá fhuaimniú eile ann, go háirithe i gCúige Mumhan: /cnochúr/ agus /crochúr/. | |
| Conn (Coinn) | conn (taoiseach) | ||
| Cormac (Cormaic) | Corbmac (? + mac) | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /coramac/. | |
| Dáire | dáire (torthúil?) | ||
| Dáithí ≠ dáibhí | Dáthí < Náthí (agus an bhéim ar an dara siolla) | ||
| Deaglán (Deagláin) | Deaclán | ||
| Diarmaid (Diarmada) | Díarmait < dí (gan) + format (formad) | Dairbí | |
| Dónall (Dónaill) | Domhnall < domhan + gal (laoch, laochta), b’fhéidir | ||
| Donncha | donn (taoiseach) + cath, b’fhéidir | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /donnacha/. | |
| Éanna | ? | ||
| Eoghan (Eoghain) ≠ eoin | eo (iúr) + ginte | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /eó·an/. | |
| Fachtna | fachtna (naimhdeas) | ||
| Fearghal | ▶Féach “Ainmneacha ar leith” thíos | ||
| Fearghas | ▶Féach “Ainmneacha ar leith” thíos | ||
| Féilimí, Féilim | Feidhlimidh < feidhil (seasmhacht), b‘fhéidir | ||
| Fiach (Fiaigh) | fiach (fiach dubh) | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /fí·ach/. | |
| Fiacha | leagan ceana de Fiachra, b’fhéidir | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /fí·ach·a/. | |
| Fiachra | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /fí·ach·ra/. | ||
| Fionnbharr (Fionnbhairr) | fionn + barr | Barra | |
| Flann (Flainn) | flann (rua) | ||
| Iarlaith (Iarlatha) | Íarlaithe | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /í·ar·la/. | |
| Lorcán (Lorcáin) | lorc (garg), b’fhéidir | ||
| Macdara | mac na darach | ||
| Maoileachlainn | maol (móidín) + Seachnaill | ||
| Niall (Néill) | Néillín | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /ní·all/. | |
| Oisín | oisín (fia óg) | ||
| Oscar (Oscair) | oscar (strainséir), b’fhéidir | ||
| Rónán (Rónáin) | rónán (rón beag) | ||
| Ruairí | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /rú·a·rí/. | ||
| Ruán (Ruáin) | fear rua | ||
| Seanán (Seanáin) | duine sean | ||
| Tadhg (Taidhg) | tadhg (file), b’fhéidir | Taidhgín | |
| Toirealach (Toirealaigh) Tá foirm ar leith den ainm seo, Traolach (Traolaigh), i gCúige Mumhan; tá an fhoirm Tarlach (Tarlaigh) ann freisin. | tairdhealbhach (tionscnóir) | ||
| Ultán (Ultáin) | Ultán (Ultach) | ||
| Bunús | Ainm ceana | Fuaimniú | |
| Ailbhe [ainm fear freisin] | ailbe (sceach gheal), b’fhéidir | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /ailibhe/. | |
| Áine ≠ anna | áine (gile nó breáthacht) | ||
| Aisling | aisling (taibhreamh) | ||
| Aoibhinn (Aoibhne) | oíbhinn (álainn, mómhar) | ||
| Aoife | oíbhe, aífe (áille, mómhaireacht) | ||
| Béibhinn (Béibhinne) | bé (bean, maighdean) + fionn | ||
| Bláthnaid (Bláthnaide) | bláthnait (bláth beag, nó easóg) | ||
| Bríd (Bríde) | Brighid < Brigit (dia Ceilteach) | Brídín, Bidín | |
| Caoimhe | caoimhe (dathúlacht) | ||
| Clíona | Clídhna (duine de Thuatha Dé Danann) | Tabhair faoi deara nach bhfuil défhoghar san ainm seo (comhartha is ea an ⟨o⟩ gur /n/ leathan atá ann): /clí·na/. | |
| Dáiríne | < Dáire, b’fhéidir | ||
| Damhnait | Damhnat (eilit bheag) | ||
| Dearbháil (Dearbháile) | Derbáil < der (iníon) + Fáil (Éirinn), b’fhéidir | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /dearabháil/. | |
| Deirbhile | Derbhile < der (iníon) + file, b’fhéidir | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /deiribhile/. | |
| Deirdre | ▶Féach “Ainmneacha ar leith” thíos | ||
| Doireann (Doirinne) | |||
| Éadaoin (Éadaoine) | Étaín | ||
| Éimhear (Éimhire) | ▶Féach “Ainmneacha ar leith” thíos | ||
| Eithne | |||
| Fionnuala | Finnghuala < finn + ghuala | Nuala, Nualaitín, Nualaidín | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /fionn·ú·a·la/. |
| Gobnait (Gobnait, Gobnatan) | Gobnat < Gobán (ainm fear) | ||
| Gormlaith (Gormlatha) | Gormfhlaith < gorm (dorcha, nó taibhseach) + flaith (rialtóir) | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /goramla/. | |
| Gráinne | |||
| Íde | Íte | ||
| Lasairíona | Lasairfhíona < lasair + fíon | Tabhair faoi deara nach bhfuil défhoghar san ainm seo (comhartha is ea an ⟨o⟩ gur /n/ leathan atá ann): /las·air·í·na/. | |
| Méabh (Méibhe) | Medhbh < medhbh (meisciúil?) | Méibhín | |
| Muireann (Muirinne) | ? | ||
| Neasa | ▶Féach “Ainmneacha ar leith” thíos | ||
| Niamh (Néimhe) | niamh (gile) | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /ní·amh/. | |
| Órlaith (Órlatha) | Órfhlaith < ór + flaith (rialtóir) | ||
| Ríonach (Ríonaí) | Ríghnach < ríghnach (ríonaí) | Tabhair faoi deara nach bhfuil défhoghar san ainm seo (comhartha is ea an ⟨o⟩ gur /n/ leathan atá ann: /rí·nach/). | |
| Sadhbh (Saidhbhe) | Saidhbhín | Is mar /sabh/ nó mar /sábh/ a fhuaimnítear an t-ainm seo i gceantair éagsúla. | |
| Sorcha | sorcha (solas, gile) | Tabhair faoi deara an guta cúnta san ainm seo: /soracha/. | |
| Úna |
| Bunús | Ainm ceana | Fuaimniú | |
| Aindréas (Aindréis), Aindrias (Aindriasa), Aindriú | Andreios [Gréigis] | ||
| Alastar (Alastair) | Alexandros [Gréigis] | ||
| Amhlaoibh | Óláfr [Lochlainnis] | ||
| Anraí | Henri [Fraincis Normannach] | ||
| Antaine | Anthony [Béarla] | ||
| Beartla, Beairtle | Parthalán < Bartholomaeus [Laidin] | ||
| Breandán (Breandáin) | Brendanus [Laidin] < Bréanann [Sean-Ghaeilge] | ||
| Cionaodh (Cionaoidh) | ón gCruithnis, b’fhéidir | ||
| Cóilín | Col [Fraincis Normannach] < Nicol, Nicholas | ||
| Colm (Coilm) | Columba / Columbanus [Laidin] | Colmán (Colmáin) | Tabhair faoi deara an guta cúnta sna hainmneacha seo: /colam/, /colamán/. |
| Críostóir (Críostóra) | Christopher [Béarla] < Christophoros [Gréigis] | ||
| Dáibhí, Dáiví ≠ dáithí | David [Béarla] < Dawid [Eabhrais] | ||
| Deasún (Deasúin) | Desmond [Béarla] < Desmond (logainm) < Deas-Mhumhan | ||
| Éamann (Éamainn) | Edmund [Béarla] | ||
| Eoin ≠ eoghan | < Iohannes [Laidin] < Iōannēs [Gréigis] < Yoḥanan [Eabhrais] | Eoinín | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /eó·in/. |
| Gearard (Gearaird) | Gérard [Fraincis Normannach] | ||
| Gearóid, Gearalt (Gearailt) | Géraud / Girault [Fraincis Normannach] | ||
| Greagóir (Greagóra) | Gregory [Béarla] < Gregorius [Laidin] | ||
| Labhrás (Labhráis) | Laurence [Fraincis Normannach] < Laurentius [Laidin] | ||
| Liam | Uilliam < William [Béarla] < Guillaume [Fraincis Normannach] < Wilhelm [Gearmáinis] | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /lí·am/. | |
| Maghnas (Maghnais) | Magnús [Lochlainnis] < Magnus Laidin | ||
| Máirtín | Martin [Fraincis Normannach] < Martinus [Laidin] | ||
| Maitiú, Maitias (Maitiais) | Mathaios [Gréigis] < Mattath-Yah [Eabhrais] | ||
| Mícheál, Míchéal (Michíl, Mícheáil) | Michael [Béarla] < Mika’el [Eabhrais] | Micilín; Maidhc | |
| Muiris | Maurice [Fraincis Normannach] < Mauritius [Laidin] | Mósaí | |
| Nioclás (Niocláis) | Nicholas [Fraincis Normannach] < Gearmáinis | ||
| Nollaig | Notlaic < Natalicia [Laidin] | ||
| Pádraic, Pádraig | Patricius [Laidin] | Pádraigín, Páid, Páidín, Peaits | |
| Peadar (Peadair) | Peter [Béarla] < Petrus [Laidin] < Petros [Gréigis] | ||
| Piaras (Piarais) | Piers [Fraincis Normannach] < Petrus [Laidin] < Petros [Gréigis] | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /pí·a·ras/. | |
| Pilib | Philippe [Fraincis Normannach] < Philippus [Laidin] < Philippos [Gréigis] | ||
| Pól (Póil) | Paul [Béarla] < Paulus [Laidin] | ||
| Proinsias | Francis [Béarla] < François [Fraincis] | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /proin·sí·as/. | |
| Raghnall (Raghnaill) | Ragnvaldr [Lochlainnis] | ||
| Réamann (Réamainn) | Raymond [Fraincis Normannach] < Raimund [Gearmáinis] | ||
| Riocard (Riocaird), Risteard (Risteaird) | Richard [Béarla] < Ricohard [Gearmáinis] | ||
| Roibeard (Roibeaird) | Robert [Béarla] < Rupprecht [Gearmáinis] | ||
| Séafra, Seathrún (Seathrúin) | Geoffroy [Fraincis Normannach] | ||
| Séamas (Séamais) | James [Béarla] < Iacomus < Iacobus [Laidin] < Iakōbos [Gréigis] < Ya‘aḳov [Eabhrais] | Séamaisín, Séimín, Séimí | |
| Seán (Seáin) | Jehan [Fraincis Normannach] < Iohannes [Laidin] < Iōannēs [Gréigis] < Yoḥanan [Eabhrais] | Seáinín | |
| Seoirse | George [Béarla] < Georges [Fraincis] < Georgius [Laidin] < Geōrgios [Gréigis] | ||
| Seosamh (Seosaimh) | Joseph [Béarla] < Iosephus [Laidin] < Yosef [Eabhrais] | Seos | |
| Stiofán (Stiofáin) Bhí foirm eile den ainm seo, Stiabhna /stiana/, coitianta tráth, go háirithe i gCúige Mumhan. | Stéphane [Fraincis Normannach] < Stephanus [Laidin] < Stephanos [Gréigis] | ||
| Tomás (Tomáis) | Thomas [Béarla] < Thōmas [Gréigis] < Ta’wma’ [Aramais] | ||
| Uinseann (Uinsinn) | Vincent [Béarla] < Vincentius [Laidin] | ||
| Bunús | Ainm ceana | Fuaimniú | |
| Aifric (Aifrice) | Africa [Laidin] | ||
| Anna ≠ áine | Anna [Laidin] < Gréigis < Ḥannah [Eabhrais] | Nan, Neans, Neansóg | |
| Annábla | Annabelle [Fraincis] | Nábla | |
| Bairbre | Barbara [Béarla] < Gearmáinis < Laidin | ||
| Caitlín, Caitríona | Cateline, Caterine [Fraincis Normannach] < Aikaterinē [Gréigis] | Cáit | Tabhair faoi deara nach bhfuil défhoghar san ainm Caitríona (comhartha is ea an ⟨o⟩ gur /n/ leathan atá ann): /cait·rí·na/. |
| Clár | Clare, Clara [Béarla] < Clara [Laidin] | ||
| Eibhlín | Éveline [Fraincis Normannach] < Ève < Ḥavah [Eabhrais] | Tá trí fhuaimniú éagsúla ag an ainm seo: /eibhilín/ (an bhunfhoirm), /eidhlín/, agus /éilín/. | |
| Éilís (Éilíse) | Élise [Fraincis Normannach] < Élisabeth < Elisabet [Gréigis] < Elisheva‘ [Eabhrais] | Tá dhá fhuaimniú éagsúla ag an ainm seo: /éilís/ (an bhunfhoirm) agus /eidhlís/. | |
| Máire | Mary [Béarla] < Maria [Laidin] < Mariam, Maria [Gréigis] < Mireyam [Eabhrais] | Máirín | |
| Maighréad | Margaret [Béarla] < Margarita [Laidin] < Margaritēs [Gréigis] | Peig, Peige, Peigín; Meaig | Tá dhá fhuaimniú éagsúla ag an ainm seo: /máiréad/ agus /muiréad/; oireann an litriú seo don dá fhuaimniú. |
| Nollaig | Notlaic < Natalicia [Laidin] | ||
| Nóra | Honora [Laidin] | Nóirín | |
| Proinsias | Frances [Béarla] < Françoise [Fraincis] | Tabhair faoi deara an défhoghar san ainm seo: /proin·sí·as/. | |
| Róis (Róise) | Rose [Béarla] < Rosa [Laidin] | Róisín | |
| Seosaimhín | Josephine [Béarla] < Joséphine [Fraincis] | ||
| Síle | Cécile [Fraincis Normannach] < Caecilia [Laidin] | Sílín | |
| Sinéad | Jeanette [Fraincis Normannach] | ||
| Siobhán | Jehanne [Fraincis Normannach] | Tá dhá fhuaimniú éagsúla ag an ainm seo: /siúán/ (an bhunfhoirm) agus /siobhán/. | |
| Treasa | Teresa [Béarla] | ||
1. Tá foirm ar leith sa Ghaeilge ag ainmneacha áirithe a bhaineann le naoimh agus le pearsana sa Bhíobla, mar seo a leanas:
| Gnáthainm | Ainm naoimh |
| Aindrias / Aindriú | Aindrias |
| Breandán | Bréanann (Bréanainn) |
| Máire | Muire |
| Máirtín / Mártan | Mártan (Mártain) |
| Maitiú / Maitias | Matha |
| Séamas | Séamas / Séam |
| Seán / Eoin | Eoin |
| Seosamh | Iósaf |
Úsáidtear an t-ainm sa dara colún in ainmneacha institiúidí, sráideanna srl. a tiomnaíodh do dhuine den ainm sin, m.sh. Coláiste Iósaif, Sráid Mhuire.
2. Chuaigh na seanainmneacha Gaelacha i léig toisc ghalldú na tíre agus toisc bheartas na hEaglaise gan ainm a bhaisteadh ar pháiste ach ainm as féilire na naomh. Rinneadh iad a athbheochan mar ghné den athbheochan liteartha agus náisiúnta ag deireadh an naoú haois déag, ach tugadh litriú Meán-Ghaeilge dóibh mar aon le fuaimniú Béarla den fhoirm sin (Enda, Brigid, srl.). “Ath-Ghaelaíodh” iad den chuid is mó ina dhiaidh sin, agus is i bhfoirm a réitíonn leis an Nua-Ghaeilge—nó san fhoirm sin mar aon leis an bhfoirm eile—atá siad in úsáid inniu. Ach tá dornán ainmneacha ann nár athchruthaíodh sa chaoi sin agus atá fágtha anois ar crochadh idir dhá shaol, go háirithe na hainmneacha seo a leanas:
| Litriú coiteann | Litriú caighdeánaithe | Fuaimniú Nua-Ghaeilge |
| Deirdre¹ | Deirdre | /deiridre/ (Tabhair faoi deara an guta cúnta) |
| Emer² | Éimhear (Éimhire) | |
| Fergal | Fearghal (Fearghail) | /fearaíol/ |
| Fergus | Fearghas (Fearghais) | /fearaíos/ |
| Nessa³ | Neas, Neasa |
3. San fhichiú haois cumadh ainmneacha nua baineanna trí athrú a dhéanamh ar ainmneacha fireanna. Cuireadh tús leis an nós seo sa naoú haois déag le “Fiona” agus ansin le “Patricia” (ach b’fhéidir gur iasacht ón Spáinnis nó ón bPortaingéilis é an t-ainm sin). Is cosúil gur cheap daoine go gciallaíonn ⟨a⟩ ag deireadh ainm gur ainm baineann é, rud atá fíor maidir le hainmneacha de bhunús Laidineach ach atá go hiomlán mícheart maidir leis an nGaeilge.
Ní léir cén fáth ar leanadh leis an nós seo san fhichiú haois: ní hé nach bhfuil neart ainmneacha cailíní ann cheana.
| Ainmneacha Béarla | Ainmneacha Gaeilge | |
| An litir ⟨a⟩ curtha le deireadh an ainm | Fiona¹ < Fionn Patricia < Patrick Shauna < Seán | Seána, Seona < Seán |
| Consan deiridh bainte chun críoch le ⟨a⟩ a chruthú | Brenda < Brendan | Ciara² < Ciarán |
Ceartuithe agus moltaí chuig sob@iol.ie